Nguồn gốc nghề gác kèo ong
Theo nhà văn Sơn Nam đã từng viết trong tác phẩm Hương Rừng Cà Mau, nghề gác kèo ong đã có mặt rất sớm, kể từ khi con người đặt chân đến sinh sống tại vùng rừng U Minh Hạ (thuộc tỉnh Cà Mau). Cũng theo nhà văn Sơn Nam, nghề gác kèo ong trước đây được gọi là Phong Ngạn, có nghĩa là những đàn ong sẽ làm tổ, đi ăn theo những hướng gió và những người đi lấy mật ong cũng sẽ đi thu hoạch mật ong theo hướng gió. Thời xa xưa, khi hoa tràm nở rộ ở rừng U Minh, những đàn ong thường về làm tổ trên những cành cây tràm to lớn, chắc khỏe như cây kèo dựng mái nhà để sinh sản và tạo mật. Người dân U Minh Hạ đã nắm bắt được đặc điểm của những đàn ong nên đã nghĩ ra cách dựng kèo để chúng làm tổ, kéo nhiều đàn ong về nhằm thu hoạch mật ong với sản lượng nhiều hơn, chính vì thế nghề gác kèo ong từ đó đã được hình thành. Các đoàn gác kèo ong thường được gọi là các đoàn Phong Ngạn, nhiều đoàn sẽ được phân công gác kèo ong tại mỗi khu vực khác nhau trong rừng. Nghề gác kèo ong có mối liên hệ mật thiết với thiên nhiên nên từng đoàn Phong Ngạn cũng phải có trách nhiệm với không chỉ đàn ong mà còn với khu vực rừng mình phụ trách. Bên cạnh đó, ai gia nhập đoàn Phong Ngạn đều phải tuân thủ các quy định về đạo đức nghề nghiệp, như phải hỗ trợ lẫn nhau, trung thực, không trộm tổ ong của người khác, không sang phần đất của người khác gác kèo, không pha nước vào mật, bảo vệ rừng, không được tổn hại đến đàn ong hay tổn hại đến rừng,…Bất kể ai vi phạm đều bị xử phạt theo luật hoặc nặng nhất là bị đuổi khỏi đoàn.
Gác kèo ong là tên gọi để chỉ một hình thức dựng nhà để ong đến làm tổ. Kèo ong được dựng bằng 2 cây gỗ cắm xuống đất thường được gọi là cây nống và một cây gỗ kèo được gác bên trên. Khi gác xong, bộ kèo có hình thang vuông, với một cạnh là mặt đất. Cây gỗ làm kèo có thể làm từ cây tràm, cây cau, cây bình bát,… có vỏ mỏng, nhẹ, mau khô; người gác kèo thường dùng cây tràm vì cây này lâu mục, lâu hư; cây tràm được chọn phải suông, có đường kính 10 – 15cm, lột sạch vỏ, phơi khô, bào láng, một đầu đục lỗ để gác vào cây nống; nếu làm bằng cây cau thì cây cau được chẻ làm hai, bào láng phơi khô và một đầu cũng đục lỗ để gác kèo. 2 cây nống thường bằng cây tràm, đường kính nhỏ hơn thân kèo, khoảng 10cm; cây nống dài khoảng 2,5 – 3m, một đầu vạt nhọn để cắm xuống đất, đầu còn lại vuốt nhỏ để gác thân kèo; cây nạng dài khoảng 1,4 – 1,6m, một đầu vạt nhọn để cắm xuống đất, đầu còn lại vạt hình lưỡi búa hay mấp để khớp với thân kèo. Cách đẽo kèo tùy thuộc kinh nghiệm của từng người mà có hình dáng khác nhau. Chức năng của kèo là gánh, đỡ các bộ phận các kết cấu liên quan và đặt biệt là nơi để con ong về làm tổ, nó còn có chức năng gánh (chịu lực) cho toàn bộ trọng lượng của tổ ong. Mỗi tổ ong có thể nặng từ 10 – 20kg tùy theo tổ ong lớn hay nhỏ.
Credit topdacsan.vn
Tinh túy nghề gác kèo ong
Nghề gác kèo ong độc đáo và đặc biệt nằm ở việc những người thợ Phong Ngạn phải lựa chọn được đúng vị trí để gác kèo. Những thợ gác kèo lâu năm thường sẽ chọn được những vị trí gác kèo có thể dụ được số lượng ong về nhiều hơn đến 70-80%. Địa điểm gác kèo thường phải cần đủ 3 yếu tố: trảng rừng trống, ánh nắng mặt trời và hướng gió. Ánh sáng tốt nhất theo nguyên tắc: hai phần nắng một phần mát vào mùa mưa và một phần nắng hai phần mát vào mùa khô. Lấy hướng mặt trời mọc làm chuẩn, chọn hướng gió thích hợp tùy theo mùa gió bấc, chướng, nồm; đầu kèo hướng về phía mặt trời mọc. Dọn trống xung quanh và phía dưới dạ kèo cho thông thoáng. Khi chọn địa điểm làm trảng (chỗ để gác kèo dụ ong) thì phải chọn nơi tràm có bông nhiều, tốt nhất là cây từ 3 tuổi trở lên. Ngoài ra, chọn hướng gác cũng hết sức quan trọng, phải bảo đảm đủ ánh sáng. Kèo ong được các thợ gác kèo làm rất công phu, được lắp ráp thử trước khi mang vào rừng gác kèo.
Credit Trần Hiếu
Sau khi lựa chọn được địa điểm gác kèo, các thợ gác sẽ bắt đầu dựng kèo. Thời gian gác kèo tốt nhất là từ lúc mặt trời mọc đến 9h sáng vì thời điểm này sẽ xác định đúng hướng mặt trời mọc. Mái kèo bảo đảm có độ nghiêng so với mặt đất khoảng 45 độ để có độ dốc nước, không đọng, không ảnh hưởng đến mật. Sau khi dựng kèo, nhưng người thợ gác sẽ phải quay lại sau 5-10 ngày để kiểm tra tình trạng của kèo để chỉnh sửa nếu ong không về làm tổ trên kèo. Đối với những người thợ gác lành nghề, nhờ chọn lựa vị trí gác kèo tốt và chất lượng kèo nên buổi sáng gác kèo buổi chiều đã có ong về làm tổ.
Theo các thợ gác kèo, trung bình một năm sẽ có 3 mùa “ăn ong” (thu hoạch mật ong) là mùa khô (từ tháng 11 đến tháng 5), mùa nước (từ tháng 6 đến tháng 8) và mùa lở là thời điểm giao giữa hai mùa. Dụng cụ khai thác mật gồm: bình phun khói hoặc đuốc con cúi bằng xơ dừa, quần dài, áo dài tay, lưới trùm đầu, bao tay, dao cắt mật, thau nhôm, thùng chứa mật,…
Credit Trần Hiếu
Người thợ đến tổ ong, đốt đuốc con cúi cho có khói rồi thổi khói từ phía trên gió (hướng gió thổi vào tổ ong) sao cho khói bao phủ để ong bay đi, dùng dao chặn giữa phần mật và phần tàng ong (nơi ong ở) cắt phần mật, nơi ong dự trữ mật (khúc mứt). Khi cắt mật, đường cắt thứ 1 cắt từ đầu kèo đi xuống từ trước ra sau để tách phần mật ra khỏi phần tàng ong, đường thứ 2 cắt khúc mật ra khỏi tổ ong, đường thứ 3 cắt ngang theo thân kèo nơi phần tổ ong gắn liền với kèo để cắt hẳn khúc mật ra khỏi tổ ong. Các thao tác trên được tiến hành nhanh gọn trong khoảng 2 đến 3 phút.
Một tổ ong nếu biết cách lấy mật sẽ lấy được 3, 4 lần, nếu không biết cách chỉ lấy một lần là ong bỏ đi và không tiếp tục làm tổ ở đấy. Nếu thời điểm bông tràm trổ nhiều ong hút được nhiều mật thì người thợ khai thác mật (ăn ong) cắt 2/3 của ổ vào các thời điểm còn lại tùy theo bông tràm trổ nhiều ít mà cắt nhưng phải cắt hơn 1/3 của tổ ong, sau đó làm vệ sinh bụi rậm xung quanh tổ ong như lúc ban đầu, dùng dao cạo sát máng kèo nơi vừa cắt cho sạch và vệ sinh những lớp dơ, sâu đóng trên tổ. Khi lấy mật đợt hai, sau khi lấy mật cần cạo tẩy các vết đen trên thân kèo, cắt một tấm tàng ong (nơi có ong ở) hình chữ nhật khổ 20 – 25cm x 10 – 15cm buộc dây hai đầu cột vào vị trí đã cắt khúc mứt. Làm như vậy đến đợt thu hoạch sau tổ ong sẽ to hơn và cho mật nhiều hơn. Mỗi tổ ong trung bình cho khoảng 3 – 5 lít mật, có tổ cho đến 10 lít. Trong quá trình khai thác mật (ăn ong), khi bị ong đánh (đốt) phải chạy ngược hướng gió. Việc bị ong đốt là chuyện thường xảy ra, có lúc gặp rắn độc, heo rừng thì tùy trường hợp mà có cách xử lý khác nhau. Vì thế, mỗi nhóm ăn ong thường có từ 3 người trở lên để hỗ trợ nhau.
Credit Trần Hiếu
Với sự độc đáo và đặc biệt của nghề gác kèo ong, vào ngày 17/6 vừa qua, Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch cấp giấy chứng nhận “nghề gác kèo ong” ở huyện U Minh và Trần Văn Thời là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Để trải nghiệm nghề truyền thống độc đáo của vùng rừng U Minh Hạ, du khách có thể di chuyển từ Sài Gòn đến thành phố Cà Mau bằng đường bộ hoặc đường hàng không, sau đó tiếp tục đi từ Cà Mau đến thị trấn U Minh bằng xe ôm hoặc taxi khoảng 40km. Từ tháng 12 đến tháng 6 là thời điểm thích hợp để du khách có thể trải nghiệm theo chân các thợ gác kèo ong đi “ăn ong” tại rừng U Minh Hạ chỉ với 150,000 VND/người/xuồng (tương đương $8.62 CAD) do các công ty du lịch tại địa phương khai thác.
See details
0 nhận xét:
Đăng nhận xét